آینه جم: پس از هر سانحه‌ای که به دلیل ابعاد و بزرگی فاجعه خبرساز می‌شود، بررسی‌ها و گمانه‌زنی‌های بسیاری حول اتفاقی که افتاده رخ می‌دهد. گاهی همان جا و سر صحنه حادثه، میزگردهای خیابانی برپا می‌شود و زمانی هم همچون ماجرای آتش‌سوزی «پلاسکو» کار به هیئت دولت و نهادهای ملی می‌رسد.
در روزهای اخیر و با سانحه‌ای که بازار ساحلی بندر دیلم را دود و خاکستر کرد دوباره موضوع ایمنی و اهمیت آن در حوزه عمومی مطرح شد. مبحث ایمنی و آنچه استاندارد های ایمنی در طراحی سازه‌های شهری و عمومی نامیده می‌شود از آن موضوعاتی است که اهمیتش پس از رخدادهایی از این دست و در این سطح بیش از پیش آشکار می‌شود.
نکات ریز و درشتی که در طراحی و اجرای بناهای شهری یا نادیده گرفته و یا پس از رد شدن از سد مجوزهای قانونی و در گذر زمان فراموش می‌شود. آیتم‌هایی که هیچکدام در بازارچه ساحلی بندر دیلم رعایت نشده بود و اصولاً گویا از ابتدای شکل‌گیری این بازار، «ایمنی» دغدغه‌ی هیچ‌یک از متولیان و بانیان بازار نبوده است!
«محسن جمشیدی انگاس»، دکترای محیط زیست گرایش HSE در گفت‌وگو با ایسنا ضمن اشاره به قدمت بالای برخی از این بازارهای محلی می‌گوید: «مبحث ایمنی باید در زمان طراحی یک سازه لحاظ شود که متاسفانه در زمان طراحی این بازارهای سنتی نه تنها معیارهای ایمنی مطرح نبوده بلکه با گذشت سال‌ها و با توجه به نیاز،اقدام به ساخت و ساز و توسعه‌ی غیرایمن این سازه‌ها هم شده است.»
وی در توضیح علل چنین حوادثی عنوان می‌کند: «یکی از شروط مهم در طراحی سازه‌های عمومی همچون بازارها، متراکم‌سازی و پراکنده‌سازی حریم‌های ایمنی است، کما اینکه در حوادثی همچون آتش‌سوزی بازار دیلم، نزدیک بودن واحدها و نبود فواصل ایمنی مناسب بدون لحاظ کردن نکات ایمنی در طراحی، باعث گسترش حریق و خسارت‌بار شدن این حادثه شد.»
این کارشناس حوزه‌ی ایمنی با اشاره به سقف کوتاه بازارهای سنتی و عدم فضاسازی مناسب برای جریان و تهویه هوا می‌افزاید: «در ساخت سازه‌ها به ویژه ساختمان‌هایی با کاربری عمومی الزاماً بایست از مواد و مصالح نسوز یا کندسوز استفاده کنیم، امّا متاسفانه دیده می‌شود بعضاً از موادی استفاده شده که قابلیت اشتعال بالا و ضریب انتقال حرارت بالایی دارند. این مصالح در صورت بروز حریق در اندک زمانی حجم بالایی از حرارت را منتقل می‌کنند که خود باعث گسترش سریع حریق می‌شوند.»
جمشیدی ادامه می‌دهد: «ما باید در طراحی‌ها فضایی تحت عنوان -محل تجمع ایمن- پیش‌بینی کنیم که در حوادث این چنینی کسبه و مردم به دور از خطرات ناشی از آتش‌سوزی تجمع کنند، امّا متاسفانه این نکته‌ی مهم و حیاتی در اکثر فضاهای عمومی مغفول مانده است.»
تاثیر جغرافیا و محیط پیرامون
وی با برشمردن اهمیت پارامترهای محیطی، شرایط جوی و جغرافیایی و سه عامل دما، رطوبت و میزان و جهت بادهای غالب منطقه را در جانمایی و احداث بناهای عمومی موثر دانست و افزود: «در جنوب کشور که معمولاً در فصول گرم سال دما به بالای ۴۵ درجه و رطوبت بیش از ۹۰ درصد می‌رسد، لزوم استفاده از کولرهای گازی ایجاب می‌کند که مرتباً ایمنی سیستم های برق رسانی را کنترل کنیم. در برق‌کشی این مراکز، افزایش جریان عبوری برق از کابل‌ها که عمدتاً پوشش پلاستیکی نامرغوب دارند، ایجاد جرقه و حرارت مستقیم می‌کند و همین حرارت موجب ذوب‌شدگی هادی کابل‌ها و در نتیجه جرقه و حریق می‌شود. در این میان انبارداری غلط و چینش نا ایمن مواد قابل اشتعال دامنه‌دار شدن آتش‌سوزی را رقم می‌‍‌زند.»
این کارشناس HSE ضمن تاکید بر لزوم پیش بینی این شرایط جغرافیایی در طراحی بناها گفت: «جریان وزش بادهای غالب در چندسال اخیر عامل اصلی توسعه حریق و گسترش آن به بناها و اماکن اطراف بوده که این مهم نیازمند تدبیر اساسی در طراحی بناهای عمومی است.»
اهمیت استفاده از تجهیزات ایمنی برق
محسن جمشیدی انگاس با اشاره به گرمای شهرهایی مثل بندر دیلم و استفاده طولانی مدت از تاسیسات سرمایشی، بر لزوم استفاده از کابل‌های برق با کیفیت مناسب با شرایط محیطی و جریان مصرفی تاکید می‌کند و ادامه می‌دهد: «معمولاً در بناهای تجاری عمومی به دلیل تغییر مالکیت و کاربری واحدها، سیم‌کشی و بندزنی‌های جدیدی به مدار افزوده می‌شود که همین نکته باعث بالا رفتن مقاومت و حرارت در مدار برق و هدررفت انرژی و در نتیجه حریق می شود.»
وی افزود: «با توجه به مواد نگهداری شده در این اماکن و میزان اشتعال‌پذیری آنها بایست از سیستم‌های اعلام و اطفای هوشمند حریق و در کنار آن از سیستم‌های دستی متناسب با کالاهای انبار شده استفاده کرد. به‌کارگیری اپراتورهای آموزش‌دیده برای این کار از الزامات ایمنی است.»
این متخصص HSE و مدیریت بحران در پاسخ به پرسش خبرنگار ایسنا پیرامون ایمنی سیستم برق‌رسانی بازارهای قدیمی عنوان کرد: «مسلماً در بسیاری از موارد تجهیزات ایمنی برق همچون فیوزهای rcb و rccb استفاده نشده است. این دو کلیدهایی هستند که به محض نشت جریان الکتریسیته یا هر گونه نوسان جریان برق سریعاً مدار را قطع کرده و مانع از ادامه برق‌رسانی می‌شوند.»
به گفته‌ی جمشیدی انگاس همه‌ی اماکن عمومی باید دارای «چاه اِرت» باشند و هر ساله توسط شرکت های مجاز مقاومت سنجی شوند. او با تاکید بر لزوم پایبندی به مقررات ایمنی در سیستم برق سازه‌ها اضافه کرد: «یکی از مواردی که بعضاً با غفلت سازندگان روبرو می‌شود تجهیزات حذف جریان الکتریسیته ساکن دراماکن عمومی به ویژه بازارهای سرپوشیده است.این جریانات برخی مواقع موجب ایجاد جرقه و حریق می شود.»
راهکارهای پیشگیری از سوانح
وی پیشگیری از این حوادث را نیازمند یک برنامه راهبردی و استراتژیک می‌داند و می‌گوید: «در گام اول پس از شناسایی جامعه آماری استفاده کنندگان از بنای مورد نظر، باید در یک نهضت آگاه‌سازی عمومی؛ فرآیند آموزش، توجیه و توانمند کردن آنها را در حوزه ایمنی کسب و کارشان آغاز کنیم.»
این متخصص خاطرنشان کرد: «با توجه به سطح بندی کسب و کارها، برای کسبه و کارمندان مجتمع‌های تجاری بایست حجم خسارت و بار اقتصادی مستقیم و غیر مستقیم احتمالی تشریح شود. در این صورت انگیزه همکاری در آنها ایجاد می‌شود. چرا که بدون همکاری استفاده کنندگان از یک بنا با وجود هزینه‌ها و اقدامات ایمنی، این طرح ها محکوم به شکست هستند.»
جمشیدی گام دوم در بحث پیشگیری از سوانح را نصب سیستم‌های اعلام، کاشف‌های حریق و دتکتورهای حریق در فواصل مختلف با توجه به مواد قابل اشتعال و انبار شده در هر مکان ذکر می‌کند و ادامه می‌دهد: «این دتکتورها بایست به یک کنترل پنل مرکزی متصل شود و در اختیار اپراتورهای آموزش دیده قرار داده شوند. ضمن استفاده از روش‌های «زون‌بندی» هوشمند بایست این اپراتورها آموزش های لازم نسبت به رفتار هر دتکتور را ببینند. آشنایی با کارکرد هر دتکتور، واکنش صحیح در حداقل زمان و اطلاع‌رسانی به سیستم‌های امدادی از وظایف این اپراتورها است.»
وی تاکید کرد: «مورد بعدی سیستم اطفاء حریق هوشمند است که پس از سیستم اعلان باید وارد عمل شود. این سیستم بایست نسبت به مواد قابل اشتعال موجود در محل با موادی مناسب مثل آب، فوم و پودر پیش‌بینی و طراحی شوند.»
این کارشناس استفاده از سیستم‌های اطفایی دستی همچون کپسول‌ها، مسیرهای ورود و خروج اضطراری، آسانسور برای حوادثی غیر از حریق، نصب علایم هشداردهنده برای عموم، نگهداری لامپ‌های تنگستن رشته‌ای در قاب‌های محافظ و همچنین طراحی و بهره‌گیری از یک سیستم انبارداری ایمن و جداسازی مواد شیمیایی ناسازگار از همدیگر را از دیگر راهکارهای پیشیگیری از سوانح می‌داند.
ایمنی ساختمان‌های اداری و درمانی
محسن جمشیدی انگاس درباره الزامات ایمنی در ساختمان‌های اداری و به ویژه درمانی به ایسنا می‌گوید:«گام اول در مرحله طراحی است، در این مرحله بایست فضاهای امن را پیش‌بینی کنیم و فضاسازی ها را متناسب با کاربری و نیاز سازه طراحی نماییم. در ساخت چنین بناهایی بایست از مواد و مصالحی استفاده کنیم که در مقابل حریق و انفجارات مقاومت داشته باشند. همچنین مسیرهای امداد و نجات را در طراحی‌ها پیش‌بینی کنیم.»
وی با تاکید بر لزوم به‌کارگیری سیستم های هوشمند اعلام و اطفای حریق خاطرنشان می کند: «آساسانسورهایی برای مواقع اضطراری باید در نظر گرفته شوند، راه پله‌ها و مسیرهای ورود و خروج اضطراری تعبیه شوند، درب‌های فرار و خروج اضطراری که به بیرون باز می‌شوند و اقداماتی از این قبیل بایست در زمان طراحی فضاهای درمانی و اداری در نظر گرفته شوند.»
این کارشناس حوزه‌ی ایمنی با اشاره به وجود سیلندرهای گاز در مراکز درمانی و خطراتی که از این ناحیه متوجه استفاده کنندگان از این بناهاست، عنوان می‌کند: «در فضاهای بیمارستانی سیلندرهای گازی که هر کدام کاربردهای مختلفی از قبیل کپسول اکسیژن برای استفادههای استنشاقی یا سیلندرهایی که برای امور بیهوشی و همینطور راه‌اندازی تجهیزات بیمارستانی استفاده می‌شوند، نگهداری می‌شوند که ضرورت دارد طبق استانداردهای ابلاغی نگهداری شده و هرکدام بر اساس کد رنگ‌هایی که در استانداردها پیش بینی شده رنگ‌آمیزی و سپس کدگذاری شود تا برای کاربران قابل شناسایی باشند.»
جمشیدی انگاس با اشاره به سیستم تحت فشار این سیلندرها اظهار کرد: «به همین دلیل لازم است که در بازه‌های زمانی معین تست‌ها و آزمون‌های ایمنی بر روی آنها انجام شود تا کاربران از خوردگی یا نشت این سیلندرها مطمئن شوند و همچنین به علت وجود این سیلندرها باید از "سیستم نشت‌یاب گاز" استفاده شود. بحث ضایعات خطرناک و قابل احتراق در بیمارستان‌ها نیز موضوع مهمی است که باید به درستی مدیریت و نگهداری شوند. همچنین الزاماً باید ضایعات ناسازگار همچون اسیدها و بازها از همدیگر جداسازی شوند.»
وی با اشاره به اهمیت مبحث آموزش‌های ایمنی به کارکنان بیمارستان‌ها و آموزش و شناسایی ریسک‌های احتمالی گفت: «در صورت بروز حادثه‌ای در مراکز بیمارستانی باید اقدامات اورژانسی فوری با اطلاع‌رسانی به دستگاه‌های امدادی، تخلیه کامل ساختمان، هدایت حاضرین به محل‌های امن در نظر گرفته شده و همچنین اطفاء و مهار حادثه انجام گیرد.»
پدافند غیرعامل و شهرسازی
این متخصص HSE و مدیریت بحران پدافند غیرعامل را مجموعه اقدامات غیرنظامی در جهت کاهش خسارات و تهدیدات احتمالی تعریف می‌کند و معتقد است شهرهای ما زیرساخت‌های مناسب جهت برون رفت از شرایط بحرانی را ندارند و این مهم نیازمند توجه و برنامه ریزی خاص از منظر پدافند غیر عامل در حوزه شهرسازی است.
محسن جمشیدی انگاس همچنین با تاکید بر بر توسعه مراکز امدادی همزمان با گسترش و بزرگ شدن شهرها گفت: «ایستگاه های آتش نشانی باید خود را برای بدترین شرایط احتمالی آماده و تجهیز کنند و نیاز است که برای این امر پرسنل زبده و آموزش‌دیده را به کار گیرند.»
این کارشناس با اشاره به این نکته که بسیاری از بازارهای سنتی و مراکز خرید بزرگ در بافت‌های فرسوده شهری بنا شده‌اند، بیان کرد: «ترافیک بالا در این مناطق و نبود لاین اختصاصی برای خودروهای آتش نشانی، روند امدادرسانی را کند کرده که این هم به این دلیل است که مکان‌یابی این مراکز خرید و حتی برخی از ایستگاه‌های آتش‌نشانی درست نبوده است. لذا با توجه به اهمیت جانمایی این مراکز تجاری و سازه‌های شهری، بحث متراکم‌سازی و مکان‌یابی صحیح اماکن عمومی و تجاری بایستی در مرحله طراحی و بر اساس مطالعات ایمنی، جغرافیایی و اقتصادی و با دقت و حساسیت انجام شود.»
وی خاطرنشان می کند: «رعایت اصول پراکنده‌سازی در مناطقی که احتمال خطر و کندی امدادرسانی وجود دارد از اهمیت بسیاری در پدافند غیرعامل برخوردار است، به صورتی که بحث جداسازی چه درباره اماکن و حتی صنوف مختلف مورد تاکید اصول ایمنی شهری است.»
جمشیدی بر بازسازی و نوسازی کالبدهای فرسوده شهری بر مبنای پدافند غیرعامل تاکید می کند و با اشاره به نقش نهادهای نظارتی در حوزه ایمنی اماکن عمومی و تجاری می‌گوید: «برنامه های نظارتی باید به شکل دوره‌ای انجام شود و عدم انطباق با استانداردها را به مالکین واحدهای تجاری ابلاغ نمایند و پیگیری و نظارت تا رفع این کمبودها ادامه داشته باشد.»
استانداردهای ایمنی در حوزه شهرسازی
این کارشناس HSE و مدیریت بحران استانداردهای ایمنی در حوزه شهرسازی را کمرنگ می‌داند و معتقد است این موضوع در مرحله اجرا به ویژه در ساخت بناهای مسکونی، تجاری و شهری چندان به انتظارات کارشناسان نزدیک نیست. وی در این باره توضیح می‌دهد: «دستورالعمل‌ها و قوانین خوبی در حوزه ایمنی توسط سازمان نظام مهندسی و شهرسازی طراحی و تدوین شده اما در بخش اجرایی به دلیل ضعف نظارت و کنترل، بسیاری از آنها یا رعایت نمی‌شود یا بعضاً دور زده می‌شود.»
محسن جمشیدی انگاس می‌افزاید: «قطعاً یکی از دلایل این حوادث ضعف آموزش و ایراد در بخش نظارتی و کنترلی است که اگر نظارت قوی شکل بگیرد بسیاری از حوادث ناگواری که پیش از این شاهد بوده‌ایم تکرار نخواهد شد.» او ضمن اشاره به نقش رسانه‌ها در گسترش فرهنگ ایمنی عنوان می‌کند: «هم کاربران و هم ذی‌نفعان یک مجتمع تجاری یا اداری باید به نهضت آگاه‌سازی عمومی بپیوندند. مطمئنا اگر ذی‌نفعان توجیه شوند که هزینه‌ها و اقدامات پیشگیرانه یک سرمایه‌گذاری برای ایمن نگه داشتن دارایی و جان آنها است قطعا به روند استانداردسازی این مجموعه‌ها خواهند پیوست.»
این کارشناس معتقد است باید در شهرسازی‌ها به این نکته توجه شود که نسبت به سرانه جمعیتی ایستگاه‌های آتش‌نشانی و همچنین مسیرهای اختصاصی برای خودروهای امدادی در نظر بگیریم. این ایستگاه‌ها باید با تجهیزات مناسب و متناسب با نیازهای شهری مجهز شوند.
وی با تاکید بر لزوم برنامه‌ریزی در حوزه ایمنی برای نیل به توسعه پایدار تصریح می‌کند: «مدیریت ریسک در حوزه شهرسازی و معماری در گام نخست پیشگیری از سانحه و در گام بعد اقدامات لازم و اثربخش در صورت بروز سوانح و سپس تلاش در جهت کاهش میزان خسارت است. اما با وجود تمام مسایل مدیریتی و استانداردهای اعلام شده، اگر مشارکت ذی‌نفعان و شهروندان نباشد همه‌ی این طرح‌ها محکوم به شکست است.»
گفت‌وگو از «حیدر کاشف»، خبرنگار ایسنا بوشهر
