به گزارش آینه جم: بناهاي تاريخي همواره نشان از هويت فرهنگي مردم يك شهر و ديار را  دارند  كه به عنوان ميراثي ماندگار نزد نسل هاي آتي خود به وديعه گذاشته شده است. در این میان از معماران نیز به عنوان بزرگترین کیمیاگران تاریخ نام ميبرند .کسانی که كه با دستان هنرمند خود از خاک طلا ساخته و آثار ارزشمندی را خلق نموده اند.

هر چند معماران و مرمتگران زیادی نامشان در صفحات تاریخ مكتوب است، اما متاسفانه در بین هنرمندان ایرانی، معماران  بیش از هر گروه دیگری مورد بی توجهی قرار گرفته اند چرا که بنا کننده اغلب شاهکارهای معماری که بعضی از آنها حتی آوازه جهانی نیز دارند، بی نام و نشان هستند. و به ندرت می توان به اطلاعات دقیقی از نحوه زندگی، اعتقادات ،آثار و یا روش کار آنها دست یافت.

هویت گمشده تاریخی شهرستان جم

دیار جم به لحاظ تاریخی يكي از شهرهای قدیمی استان بوشهر است و این خطه ی دیرسال، ذخایری از عناصر متنوع هویتی را، در قلب خود نهفته دارد.

بخشی از این عناصر، عناوین و اسامی فرهنگي و تاريخي هستند که در جای جای ديار جم و ريز به چشم می خورند  و بخشي ديگر نيز در گردابه هاي فراموشي نهان گشته اند و شایسته است که این عناوین ارزشمند، طی فرایند پژوهش تاریخی جمع آوری و مورد مطالعه و بررسی قرار بگیرند.

پژوهش حاضر با همین هدف ، کوشیده است که گامی هر چند کوچک و ابتدایی ، در راستای حفظ عناوین تاریخی این ديار بردارد.

نقطه ی قوت این یادداشت ، دست یابی به اطلاعات ارزشمندی از هويت گمشده اي است که يقينا مي تواند در آينده راه را، براي تحقیقات بیشتر درحوزه معماري شهرستان جم و جنوب استان بوشهر باز نمايد.

چندي پيش در پي  تهيه گزارشي از مسجد قدیمی شهر ريز از توابع شهرستان جم به یافته های ارزشمندی از تنوع و غنای معماري و فرهنگی بخش ريز دست می یابیم كه  حكايت از مغفول ماندن هويت مردم دياري به نزدیک دو قرن پيش را دارد.

گرچه بخش ریز به لحاظ آثار تاريخي و معماری تا کنون از آثار ثبت شده مشهوری برخوردار نیست، اما مردان بزرگي در برهه ا ي از زمان در اين ديار سكونت داشته اند كه در روزگار خود از يكتايان حرفه ي معماري محسوب مي شدند.

یكی از این نادران دوران، استاد قنبر است.كسي كه نامش با تاريخ و معماري بخش ريز عجین گشته اما  متأسفانه تا كنون نام وی در هیچ اثر مكتوبی ثبت و ذبط نشده است .

معمار بزرگ ملی

يك نام (( استاد قنبر)) تنها سرنخي است كه عزممان را براي يافتن سرنخهاي جديد جزم مي كند. تحقيقات خود را با استناد بر شواهد ، مصاحبه ،گفتگو و نشست هايي با پيران فرزانه، ‌نوادگان و افراد مطلع  منطقه آغاز مي كنيم. هر چه پيش مي رويم فصل تازه اي از غناي معماري ديارمان گشوده ميشود .

بيوگرافي استاد قنبر

استاد قنبر از ( اجداد خاندان قنبري) در حدود سال 1176 هجري شمسي تقريبا 219 سال پيش در ريز متولد شد. ايشان صاحب 7 فرزند بنامهاي (غلامحسين،عبدالحسين،محمد،علي، احمد ، فاطمه و ماهبانو ) بوده است. كه برخي از فرزندان ايشان پس از ازدواج در مناطق جم،دير و بردستان سكني گزيده اند.

مرحوم قنبر ، بنا به پیشینه پدرش  که  به شغل كاسب كاري مشغول بوده است همواره در سیر و سیاحت بوده  و سفرهاي متعددي به گوشه و كنار مناطق مختلف داشته است  .

 در اين سفرها با سبك هاي مختلف معماري آشنايي مي يابد و رفته رفته در این حرفه استاد ماهری مي گردد  و در پس همین تبحر نام او را با لقب استاد همراه ساخته و او را استاد قنبر خطاب می کردند.

معمار زبردستي كه  تقریبا اکثر قریب به اتفاق سازه ها و  بناهاي برجا مانده در بخش ريز ، با دستان وی سنگ و گل و خشتشان بنا شده بود.

آسياب هاي آبي درّه ي بنگو، گندمزار ، قلعه كهنه و چندين آثر آبي ديگر نخستين ردپاي اين معمار بزرگ ريز است.

در اين ميان  آنچه ابعاد تازه اي از تاريخ و معماري بخش ريز را نهان مي سازد، منتهي شدن اين تحقيقات به  وجود دو اثر برجا مانده مشهور است كه جزو آثار ملي كشور به ثبت رسيده اند.

قبل از آنکه به معرفی این دو اثر ملی بپردازیم،نگاهی مختصر به برخی از یادگاری های این معمار بزرگ خواهیم داشت که به مروز زمان به گرد فراموشی سپرده شده اند.

 مسجد تاريخي شهر ريز

در راس آثار تاريخي و قديمي بخش ريز كه تا كنون پابرجا مانده ، مسجد شهر ريز است. اين مسجد قديمي و زيبا كه 174 سال قدمت دارد در سال (1263 ه- ق)  برابر با 1221 هجري شمسي با معماري استاد قنبر و به سفارش و هزينه كرد باني آن سيد محمود از اجداد سادات ريزي اين شهر بنا گرديد.

اين مسجد با مساحتي حدود 300 متر مربع داراي يك شبستان با سه ستون قطور مي باشد كه مصالح به كار رفته در آن  شامل خشت خام، ملات گل، سنگ های لاشه، چوب نخل و گچ است كه ديواره آن با گچ پوشيده شده است. ویژگی بارز تزیینات بنا، استفاده از قوس های نیم دایره متداول عصر قاجاریه و وجود  پنجره هايي گجي با اشكال هندسي و درهای چوبی در مدخل ورودی آن است.

وسط يكي از ستونهاي مسجد كتيبه اي سنگي  دیده می شود كه با ابياتي  كاملاً ساده ولي بسيار خوش نقش،نام باني و زمان ساخت مسجد را نشان می دهد:

 زنسل نجل نبي نام ناميش محمود/ بلطف حضرت حق مسجدي  بنا  بنمود

  سوال سال بنايش زعقل بنمودم/ بگفت سال هزارودويست و شصت و سه بود

این بنای ارزشمند که دارای المان­ها و سبک معماری این منطقه می باشد  در سالهاي اخير برای تثبیت وضعیت کنونی و جلوگیری از نابودی توسط سازمان ميراث فرهنگي استان بوشهر مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.

گنبد و بارگاه امامزاده سيد حبيب الله

در دوره صفویه و قاجاریه با  توجه به اعتقادات مذهبی خصوصاً مذهب تشیع پادشاهان،فرمان روايان و خوانين اكثر مناطق ايران با اعزام معماران معروف اقدام به ساخت و يا مرمت اماكن و بقاع متبركه مي نمودند.

  در آن دوران جنوب استان بوشهر از وجود  معماری برجسته  بنام استاد قنبر برخوردار بود . کسی که اصول معماري را به درستی آموخته بود و در انجام كارهاي معماري در نمی ماند و همین باعث گردید تا گنبد سفید و زیبایی بر روی امام زاده سید حبیب الله در بخش ریز خلق گردد.

گنبدی که در عین سادگی، با نمای همسان و سفید رنگ خود، آرامش را به مردمان این خطه القا می کرد.

امام زاده سید حبیب الله - بهار 1362

متأسفانه بقعه ي زيبا  امامزاده سيد حبيب الله که یکی از زیباترین گنبدهای اماکن متبرکه در جنوب استان بوشهر محسوب می گردید، در سالهای اخیر بنا به ضرورت توسعه و ساخت فضای مجدد به طور کلی تخریب گردید و اكنون درروزگار ما آثاری ازاین بنای ارزشمند باقی نمانده است و تنها افراد انگشت شماری از ریش سفیدان منطقه نام معمار آن، استاد قنبر، را بخاطر دارند.

معمار گمشده و آثار ملي ثبت شده

استاد قنبر پس از ساخت سازه هايي نظير آسياب هاي آبي در قريه هاي مختلف ريز ،گنبد زيباي امامزاده سيد حبيب الله ، مسجد تاريخي شهر ريز و قلعه دوله ( قلعه باغ فعلی ) و دهها بنای دیگر، هنر و آوازه ي معماريش مورد توجه بزرگان و خوانين دشتي  قرار می گیرد.

 اينجاست كه براي مرمت و بازسازي آثار ارزشمند مسجد و قلعه بردستان به معماري بزرگ و با تجربه نياز است تا با هنر و فن خود به بهبود  و غناي بيش از پيش معماري اين بناها بيفزايد.

در زمان حيات استاد قنبر، ‌محمد خان دشتي حاكميت منطقه ي دشتي را در اختيار داشته است و بردستان به نقل از كتاب معتبر و تاريخي  « فارسنامه ناصري » (ص9-1338) جزء يكي از 5 بلوك دشتي بوده و از آن به عنوان " ناحيه بردستان" ياد شده است و شامل مناطق ميانه جنوب و شرق « کاکي» مي شده که درازاي آن از قريه « ريز» تا « نودر» بيش از 9 فرسخ و پهناي آن از بندر « دير» تا قريه « آبدان» 7 فرسخ و کوه بزرگ در ميان اين ناحيه افتاده است.

محدود است از جانب مشرق به نواحي « گله دار» و از شمال به ناحيه « سنا» و از مغرب و جنوب به درياي فارس، در قديم قصبه اين ناحيه قريه بردستان بوده، اما چند سالي است که قصبه و حاکم نشين آن بندر دير است.

اين ناحيه مشتمل است بر 28 ده آباد: آبدان، بتانه، بندر عالي، بيدو، تنگ مان، چاه پهن، جمرک، درک، دروک، دوراهک، دمه گز، دناجي، ريز، سرمستان، سهول، غرگانه، فارياب، گزخان، گله زني، کنارترشان، گندم زار، گنوي، کورو، مادان، موردک، موردي، نودرار، نارستان .»

بدین ترتیب معمار بزرگ ريز 10 سال پس از ساخت مسجد تاريخي ريز  و در دورانی که مساجد،دروازه ها و قلعه ها از جایگاه و اعتبار خاصی برخوردار بودند ،به دستور حکام بلوک و نواحی دشتی و بردستان ، محمد و حیدر خان دشتی به ناحيه بردستان فراخوانده مي شود تا با دستان هنرمند این معمار بزرگ، شاهكاري تاریخی و کهن استان بوشهر بنام قلعه و مسجد بردستان همچنان پابرجا بمانند.

استاد قنبر که شهرتش در حرفه معماری خطه جنوب را پر کرده است ،پیوندی ناگسستی با مردمان دیار بردستان و دیر برقرار می سازد .

 شهربانو  دختر استاد قنبر با ازدواج در شهر بردستان ماندگار می گردد و احمد دیگر فرزند ایشان نیز  شهر دیر را برای سکونت  برمی گزیند .

قدمت تاریخی قلعه و مسجد بردستان

قلعه بردستان یکی از قدیمی ترین بناهای تاریخی استان بوشهر است که  قدمت آن به دوران‌های تاریخی پس از اسلام است برمیگردد .این قلعه درشهر بردستان از توابع  شهرستان دیر  واقع شده در سال ۱۳۸۰ با شماره ي ثبت ۴۰۴۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد بردستان نیز از بناهای قرون اولیه ی اسلامی می باشد که تاریخ بنای آن را به پیش از 852 هجری قمری نسبت می دهند  این اثر در سال 1377 به شماره 2060  به ثبت ملی رسیده است.

پیش از این و در مقاله های متعدد به ابعاد مختلف معماری و قدمت این دو بنای ارزشمند تاریخی پرداخته شده است بنابراین در اینجا بیشتر به دنبال شناسایی استاد و معماری هستیم که ظرافت دستان آن موجب ثبت دو اثر ملی گردیده است.

دربررسی این آثار آنچه حایز اهمیت است،وجود لوحی در ورودی مسجد بردستان می باشد که طی ابیاتی به تاریخ و  تعمیر دوباره بنا اشاره می نماید:

چون زحیدر شد این مسجد عالی بنا/ از كرامات خداوند كریم ذوالجلال

 گفت دشتی از پی تاریخیش/كه باز مسجدومحراب شدزحیدر باجلال

 همچنین تاریخ تعمیر 1273 هجری قمری است  كه توسط حیدر دشتی صورت گرفته است.

در این لوح نیز همانند کتیبه ی سنگی مسجد قدیمی ریز، تنها به بانی ساخت ، تعمیر و تاریخ بنا اشاره شده است و بار دیگر دستان هنرمند معمار آن در پس پرده تاریخ گمنام می ماند. و این شاید بزرگترین نقیصه فرهنگ معماری ماست که نسل  های بعدی نام معمارها را نمی دانند.

بدون شک اگر ظرافت هنری استاد قنبر نبود شاید دیگر اثری از بافت تاریخی و معماری اصیل این دو اثر باقی نمی ماند تا امروز به ثبت آثار ملی دست یابد.

پاسداشت مقام معمار

استاد قنبر سرانجام پس از سالها تلاش خستگی ناپذیر در عرصه معماری، در سال 1259 هجری شمسی و در سن 83 سالگی رخت از دنیا بربست و به مرور زمان در گردابه های فراموشی فراموش گردید.

هر چند او ديگر نيست اما هويتش مي تواند بر هويت منطقه ي ما بيفزايد و موجب گردد که همواره با غرور از وجود معماری بزرگ در دیارمان یاد کنیم .پس بر ماست که او را از فراموشی زمان بازستانیم .

نگارنده با ارائه این یادداشت هرگز بر این ادعا نیست که کار پژوهشی در خصوص این معمار  بزرگ پایان یافته است،بلکه اذعان می دارد که پنجره ای برای انجام پژوهش های بیشتر باز گردیده است و امید آن می رود که دیگر پژوهشگران و دوستداران ارزشهای منطقه پا پیش نهند و در شناساندن و بزرگداشت این مفاخر گمنام قدم یا قلمی زنند.

حسن رمضانی/ریزپاد

نوشتن دیدگاه