محمد حسین ارسطوزاده*

جایگاه جوامع محلی در گردشگری روستایی

به گواه آمار UNWTO (سازمان جهانی گردشگری)، کشورهای پیشرفته فرانسه، اسپانیا، ایالات متحده آمریکا، چین و ایتالیا، رتبه نخست در جذب گردشگر و به تبع آن بیشترین درآمد را در میان سایر کشورها از صنعت گردشگری به خود اختصاص داده اند. گردشگری در این جوامع در انواع گوناگون رواج دارد لذا شناسایی ظرفیت های مناطق جاذب گردشگر، در اولویت فرآیند رونق صنعت سبز گردشگریست.

در کشور ما نیز از سال ها پیش این روند آغاز و به اهمیت نقش گردشگری در رونق اقتصادی هم در سطح برنامه های توسعه ملی و هم در چشم اندازهای استانی توجه بسیار شده است. شواهد میدانی، بیش از پیش، گویای موفقیت این نوع نگاه در توزیع ثروت و ایجاد سطح زندگی بهتر برای جوامع محلی ساکن در مناطق روستایی و یا کمتر توسعه یافته در اثر اجرای برنامه های اقتصاد گردشگریست.

امروزه یکی از راهکارهایی که برای ایجاد معیشت پایدار مطرح است،بحث استفاده از توانمندیهای محیطی جوامع روستایی برای بومگردی و اکوتوریسم است.در کشورهایی نظیر ایران که هنوز جمعیت زیادی در مناطق روستایی آن سکونت دارند این نوع گردشگری به عنوان یکی از شاخص های مهم توسعه پایدار تلقی می شود و موجب هدایت سرمایه و توزیع ثروت از مراکز پرجمعیت و صنعتی به مناطق روستایی است.

یکی از موضوعات مهم توسعه، آمایش سرزمین است به گونه ای که انسان،طبیعت و دست ساخت های بشری، در تلفیق با یکدیگر موجب بهره وری مناسب توأمان منابع و حفاظت از آنها برای نسل های آینده می باشد.گردشگری روستایی کمترین اثر منفی بر محیط زیست و اجتماع محلی دارد و از طریق افزایش آگاهی های عمومی و نیز سودآوری و فرصت های درآمدی برای جوامع محلی،متضمن حفاظت و بازتولید منابع طبیعی و سرمایه های فرهنگی بومی و رواج بخشیدن به آنهاست.امروزه اغلب سازمان های بین المللی و ملی برنامه ریز و منادیِ فرهنگِ حفاظت از محیط زیست، بوم گردی را وسیله ای برای حفاظت از محیط زیست و توسعه مناطق دورافتاده قلمداد می کنند.از این رو در انواع گردشگری طبیعی و بومگردی، طبیعت و آداب و رسوم مردم محلی،از ارکان اصلی بشمار می آیند و احترام به آنها توصیه شده است.

اقامتگاه‌های بوم گردی ضمن ارائه خدمات باکیفیت مشخص و قابل قبول به گردشگران در محیط های طبیعی و روستایی باید کمترین آسیب را به محیط زیست اطراف اعم از طبیعی و فرهنگی وارد سازند.استفاده از روشهای پایدار برای بدست آوردن آب مصرفی و کاهش مصرف آن (استفاده از شیرآلات مناسب)، به کار بردن سیستمی کارآمد برای دفع پسماندها و پسابها،رعایت اصول بهداشتی و پاکیزگی کلیه فضاها از جمله پیش بینی حداقل دو چشمه سرویس بهداشتی و دو سرویس استحمام ویژه خانم ها و آقایان (وجود حداقل یک سرویس بهداشتی فرنگی) از جمله اقداماتی ست که باید در یک اقامتگاه بومگردی در نظر گرفته شود.

سیستم سرمایش و گرمایش اقامتگاه ها باید ضمن تامین رفاه گردشگران کمترین تأثیر منفی را بر محیط زیست منطقه داشته باشد. به همین منظور باید کوشش نمود که ضمن رعایت اصول و فرم های معماری بومی، با بهره بردن از اصول معماری آنان و دانش فنی روز، شاهد کمترین نشت حرارتی در ساختمان اقامتگاه باشیم.همچنین نورپردازی نیز باید از نوعی انتخاب شوند که ضمن تامین روشنایی مورد نیاز گردشگران، بیشینه صرفه جویی در مصرف انرژی را داشته و کمینه آلودگی نوری را در منطقه ایجاد نمایند.

اکوتوریسم و بوم گردی ها می تواند از طریق بالا بردن سطح درآمدهای اهالی و ساکنان محلی موجد خدمات بهداشتی و آموزشی شده و به اشتغالزایی در صنعت گردشگری بیافزاید که نتیجه ی آن حفاظت از سرمایه های منطقه توسط جامعه محلی می باشد. گردشگری طبیعی (اکوتوریسم – بومگردی) و توسعه می توانند در یک تعامل دوسویه با جوامع محلی به حصول پایداری منابع طبیعی و ایجاد معیشت پایدار بیانجامد.گرچه منافع اقتصادی حاصل از اکوتوریسم باید در سازوکاری مشخص میان مردم محلی،دولت ها و تشکل های حامی و حافظ منابع طبیعی تقسیم شود. در این فرآیند یکی از موضوعات بسیار مهم، لزوم تعیین جایگاه مناسب برای تشکل های محلی است تا روند پیشرفت و نیل به اهداف توسعه پایدار را تضمین نماید.

از این رو لازم است اقامتگاهها ضمن برگزاری برنامه های آموزشی درباره محیط های فرهنگی و طبیعی منطقه برای کارمندان و گردشگران، با انجمن های محلی همکاری و با شرکت در برنامه های تحقیقاتی به توسعه پایدار منطقه کمک کنند.پر واضح است که مشارکت جوامع محلی به همراه آموزش، نقش کلیدی در موفقیت و نتیجه گیری مطلوب خواهد داشت. چه بسا تجارب نشان داده که سرمایه گذاری ها و صرف وقت بسیار برای رونق گردشگری در منطقه ای بسیار مستعد، به دلیل عدم آگاهی و فقدان آموزشهای لازم و نیز نبود مشارکت موثر اهالی، با شکست مواجه شده و یا در بهترین حالت، بهره برداری از آن دچار مشکلات و معضلات اجتماعی، اقتصادی،فرهنگی و یا تخریب محیط زیست شده است.در نتیجه منطقی است که اقامتگاه ها و تاسیسات گردشگری در این نواحی دارای ویژگی هایی باشند تا علاوه بر بی نیازی از سرمایه های کلان و اتلاف وقت جهت احداث، نیازمند اشغال بیش از حد فضا ( عموما سرزمین های بکر طبیعی و یا روستایی) نباشند. لذا بوم آورد بودن مصالح و سازگاری تاسیسات و اقامتگاههای بوم گردی با طبیعت،اقلیم و معماری پیرامون علاوه بر ایجاد تجربه های خاص برای گردشگران بسیارحائز اهمیت است.

کلیه اقامتگاههای بومگردی ضمن رعایت اصول فنی و مهندسی که تضمین کننده ایمنی ساکنان ساختمان ها هستند،می بایست با استفاده از مصالح بومی و بهره بردن از حداکثر دانش بومی و با هماهنگی کامل با محیط طبیعی و فرهنگی پیرامون خود احداث شوند و علاوه بر تامین رفاه برای گردشگران کوشش شود که ایشان ضمن اقامت در اقامتگاههای بوم گردی فرصت آشنایی و درک فرهنگ منطقه را به دست آورند لذا علاوه بر ارائه بروشورها و اطلاعات مرتبط با طبیعت، فرهنگ بومی و صنایع دستی از طریق راهنمایان گردشگر مجاز، طراحی داخلی و خارجی کلیه اقامتگاههای بومگردی می بایست با رویکرد بهره‌برداری بیشینه از مبلمان و تجهیزات سنتی و صنایع دستی بومی صورت گیرد. همچنین استفاده از پوشاک بومی ضمن رعایت اصول بهداشتی برای کارمندان اقامتگاه های بومگردی کمک شایانی به نمایش فرهنگ پوششی  و ارائه خوراک های بومی و محلی با توجه به رعایت ذائقه گردشگران، معرف فرهنگ غذایی منطقه می باشد.لزوم آشنایی کارمندان اقامتگاه های بوم گردی با کمک های اولیه و راهنمایی گردشگران در خصوص مخاطرات احتمالی موجود در منطقه نیز از نکات مهمی است که باید در نظر گرفته شود.

از آنجا که گردشگری روستایی و اکوتوریسم درگونه‌های متفاوت قابلیت اجرادارد لذا شناسایی وارزیابی توانمندیهای محیطی همچون آثار تاریخی و طبیعی، صنایع دستی،صید و ماهیگیری،کشاورزی و دامپروری،غذاها و آداب و رسوم و موسیقی بومی، کوهنوردی و طبیعت گردی، موجب انتخاب درست و برنامه ریزی بهینه در زمینه رونق و موفقیت گردشگری خواهد بود و پرواضح است که هر یک ازتوانمندی‌های یادشده به شرط حضور و مشارکت جامعه محلی به منصه ظهور خواهد رسید و به پشتوانه خلاقیت و آموزش صحیح و هدفمند در قالب توسعه گردشگری پایدار تجلی خواهد یافت.

یکی از خواص مهم بوم گردی ها مزیت اقتصادی بودن آنهاست که در صورت عدم توجه لازم،توجیه اقتصادی اماکن یادشده برای حضور گردشگران از میان خواهد رفت.حضور و مداخله واسطه ها و دلالان املاک و امتیازات و مجوزها از مهم ترین دلایل غیراقتصادی شدن اقامتگاههای بومگردی به ویژه در روستاها می باشد.سیاست گذاری و اولویت بخشی به اهالی برای اعطای مجوزها و یا طرح هایی با مشارکت ایشان، پشتیبانی های دولتی از طریق معرفی و تبلیغات، ارائه تسهیلات فنی و اعتباری کم بهره،پذیرش املاک روستایی به عنوان وثیقه توسط بانک های عامل ارائه کننده ی تسهیلات، توزیع مناسب و کثرت تاسیسات گردشگری و اقامتگاههای بوم گردی و همچنین حمایتهای قانونی مسئولان محلی از ارائه دهندگان خدمات گردشگری و گردشگران از موارد موثر در ایجاد زمینه‌های لازم و حفظ مزیت های اقتصادی این نوع گردشگریست.

در نگاهی کلی توجه و برنامه ریزی برای ایجاد زیرساختها و تجمیع اعتبارات و هدفمندسازی هزینه های دولتی در روستاهای هدف گردشگری به منظور رونق گردشگری، ایجاد بهداشت و امنیت، اولویت دادن به احیای بناهای ارزشمند موجود در بافت های تاریخی روستایی برای ایجاد اقامتگاه های بوم گردی، ارائه آموزش و مشاوره به جوامع محلی برای مدیریت اقامتگاهها و بازاریابی، مشارکت دادن نهادهای اجتماعی محلی و شوراهای روستاهای هدف گردشگری در برنامه ریزی و نظارت بر اقامتگاههای بوم گردی، ایجاد شبکه میان خدمات دهندگان محلی و دفاتر خدمات گردشگری در سطوح محلی ملی و بین المللی از لوازم موفقیت و دستیابی به اهداف و چشم اندازهای مورد نظر در ایجاد اقامتگاه های بومگردی و اکوتوریسم خواهد بود.

*مدیرکل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی استان بوشهر

نوشتن دیدگاه