«آینه جم»؛خليج فارس که میزبان چندین کشور عربی همسایه و همچنین موجب رفاه کشور های بسیاری از طریق آب های آزاد است، يکي از آلوده ترين مناطق آبي موجود جهان به حساب می‌‍اید. از آلاینده های این دريا می توان ترکیبات نفتی، پساب صنعتی و فاضلاب شهری کشور های حاشیه، نشت و شستشوی نفتکش ها و کشتی ها در آب های آزاد نام برد. آلاینده های نفتی  که سهم بیشتری از این لیست را داشته، شامل نفت خام سبک و سنگین است که به هنگام استخراج یا انتقال به کشور های صنعتی، در این دریا رها می شود.

این مواد نفتی از هیدروکربن ها (97%) و فلزات سنگین (3%) شامل نیکل، وانادیم، جیوه و کروم تشکیل می شوند. در حالی که هیدروکربن ها شامل مواد اشباع، اولفین ها، آروماتیک ها و ترکیبات قطبی می‌باشند که همه برای سلامت بشر مضر می باشند. ترکیبات آروماتیک بسیار پایدار بوده و ماندگاری بالایی در محیط دارند  لذا می توانند سرطانزا و درنتیجه اثرات مخربی بر روی اکوسیستم دریایی داشته باشند.

این ترکیبات، طیف وسیعی از گیاهان و جانوران دریایی بویژه گونه‏های جوان، تخم و لارو این جانوران را تهدید کرده و حتی با غلظت‏های پایین‏تر از حد کشنده هم سبب اختلالات فیزیولوژیکی و رفتاری شده و در مراحل پیشرفته ‏تر ممکن است سبب توسعه و نمو ناهنجاری‏هایی در ماهیان و سایر جانوران دریایی گردد.

تأثیر آلودگی های ناشی از هیدروکربن‏های نفتی بر روی صدفها و جلبکها و ماهی‏ها و خرچنگ‏های دریایی و میگو و پلانکتون، پرندگان دریایی ثابت شده است. همچنین این آلاینده ها ، گیاهان و درخت های دریایی که به عنوان غذا و پناهگاه برای گونه‌های جانوری مختلف دریایی محسوب می گردد را می سوزانند و از این طریق نسل برخی از گیاهان و جانوران دریایی را منقرض می نمایند. با مروری بر تاریخ کهن خلیج فارس، به آسانی دریافته می شود که این دریا در هیچ دوره از عمر خود در معرض چنین حجم وسیعی از آلودگی و تخریب قرار نداشته است.

برای اینکه گوشه ای از این فاجعه هولناک را نشان داده شود، فقط به چند حادثه مهم که در چهل سال اخیراتفاق افتاده اشاره می نمایم.

میزان انتشار نفت از 902 چاه‏ واقع در مناطق احمدی، بحره، بورقان، مقوع، میناقیش، روضتین، صابریه و ام القدیر در کشور کویت، حین جنگ خلیج فارس به بیش از 938 میلیون بشکه گزارش گردیده است که بزرکترین فاجعه زیست محیطی دنیا بعد از رخداد خلیج مکزیک در سال 1979  محسوب می گردد. در سراسر خاک کویت به ویژه در مناطق جنوبی آن، چند حوزه غنی وجود دارد که در اعماق زمین به یکدیگر پیوسته و حوزه بورقان بزرگ را تشکیل داده‏اند که با شصت و هشت میلیارد بشکه ذخیره نفتی، بزرگترین حوزه پس از گاوار عربستان سعودی است. در حمله ناوهای آمریکایی به سکوی نفتی رشادت در خلیج فارس در مهرماه سال 1366، روزانه بیش ازهفت هزار بشکه نفت خام به این دریا سرازیر شد که هیچ سیاستی در دنیا برای پاکسازی این آلودگی اعمال نشد. با حمله به چاه‏های نفت نوروز در خلیج فارس در بهمن ماه 1361 که چهارده چاه به انضمام هشت سکوی اکتشافی و تولیدی مورد اصابت هواپیماها و موشک‏های عراقی قرار گرفت، حجم قابل توجهی نفت خام به آب‏های خلیج فارس وارد شد که حتی در سیاست های پایان جنگ ایران و عراق توسط سازمان ملل هم دیده نشده است. 

حمله هواپیماهای عراقی به ترمینال نفتی لارک و سوپر تانکر بارسلونا مقادیر زیادی نفت سبک وارد این دریا شد و به خاطر وزش باد و وضعیت امواج محیط، نفت رها شده به طرف تنگه هرمز و سواحل استان هرمزگان را به طول 130 کیلومتر کلا پوشانید بود.

اضافه بر این، نشت نفت از سکوی بارگیری عربستان سعودی و فوران چاه مصباح در 100 کیلومتری سواحل کشورعربستان سعودی موجب رهاسازی بیش از 80 هزار بشکه نفت خام به خلیج فارس گردید.

در سال 1369  در طی جنگ خلیج فارس یک نفت کش بزرگ در این دریا غرق شد و موجب سرازیر شدن ده ها هزار بشکه نفت در این دریا گردید. علاوه بر این،  براساس گزارش اجلاس ژنو از عوارض و پیامدهای آتش سوزی صد ها حلقه چاه‏ نفت کویت، روزانه نیم میلیون تن انیدرید کربنیک، چهل هزار تن اکسید سولفور، سه هزار تن اکسید نیتروژن و مقدار زیادی عناصر آلوده کننده دیگر وارد هوای منطقه خلیج فارس نموده است. همچنین در جریان این آتش سوزی گسترده، روزانه پنج میلیون بشکه نفت، هفتاد میلیون متر مکعب گاز سوخت علاوه بر این یک و نیم میلیون تن نفت به طور مستقیم از طریق نشت وارد خلیج فارس گردید.

این حوادث نفتی هزاران تن عنصر سنگین و سمی در اکوسیستم خلیج فارس رها کرد که موجب آلودگی محصولات دریایی در این منطقه گردیده است. در فاصله بهمن 61 تا شهریور 62 حدود 750 هزار بشکه نفت خام از چاه های نوروز به دریا ریخته شد و پس از بسته شدن چاه شماره سه تا آخر اردیبهشت 63، حدود 250هزار بشکه نفت دیگر هم از چاه‏های مشتعل وارد دریا شد. بنابراین کل نفتی که به وسیله چاه های خسارت دیده میدان نفتی نوروز از ابتدا تا آخر اردیبهشت 63 یعنی در طی شانزده ماه به دریا راه یافته است، حدود یک میلیون بشکه بوده است.

این در حالی است که سالانه بيش از 610 هزار تن فاضلاب و زباله کشتي‌ها و نفتکش ها در آب های خليج فارس رها سازی مي‌شود. آلودگی ناشی از شناورهای اقيانوس پيما، نفت‌کش‌ها، موتور لنج‌ها و قایق‌های صیادی، مواد نفتی سرریز شده به آب در اثر فعالیت‌های استخراج و حمل و نقل در کشورهای حاشیه این خلیج از عوامل اصلی تهديد محيط زيست اين دریا محسوب می‌شوند.

فاضلاب شهری صد ها شهر حاشیه خلیج فارس که بدون هیچ پیش تصفیه ای به همین دریا سرازیر می گردد. اضافه  بر این، صنایع نفت و گاز که سواحل این دریا را به خود اختصاص داده هم به آلودگی این دریایی پارسی کهن که میراث گذشتگان و سرمایه آیندگان بوده،  می افزاید.

در این برهه از زمان عمر خلیج همیشه فارس، مردم دنیا از ما به عنوان صاحب و مدعی تاریخی این دریای کهن انتظاراتی در جهت حفظ و نگهداری این اکوسیستم بی نظیر دارند. از نویسندگان، مدرسین، روزنامه نگاران، معلمین، روشنفکران و پژوهشگران انتظار می روند که مستندات تاریخی، اکوسیستم دریایی، تهدید های موجود و بلقوه را به گوش مردم این دنیار و بویژه جهانیان برسانند. 

وزارت نیرو با چشم انداز 100 ساله فاضلاب های شهرهای حاشیه خلیج فارس را مدیریت نماید و استقرار احتمالی آبشرین کن ها را به نحو احسنت جانمایی نماید. محیط زیست و شیلات هماهنگ گردند تا حیات دریایی این کهن پارسی را حفظ نمایند. از وزارت نفت که از طریق استقرار صنایع خود در ساحل این دریا منافع  کلانی ایجاد کرده، انتظار می رود که از صاحبان اندیشه و متخصصان محیط زیست برای حل مشکلات حاصل از این استقرار دعوت و همفکری بطلبد و این ساحل را برای میراث داران و آیندگان نگهدارند. وزارت امور خارجه و مجلس شورای اسلامی با هم متحد شوند تا دنیا را متقاعد سازند که اکوسیستم خلیج فارس میراث مردم جهان است و نباید آسیب ببیند. استفاده کنندگان از این دریا باید به تعهدات بین المللی خو پایبند باشند. به کمک سازمان ملل برای این دریا رژیم حقوقی تعریف کنند که ساحل نشینان ملزم به حفظ محیط زیست، ساحل و آب های این دریا شوند.  

مراجع:
[1]    آلاینده ها بهداشت و استاندارد در محیط زیست، دکتر عباس اسماعیلی ساری، نقش مهر. 1381
[2]    مهرداد کتال محسني مدير کل حفاظت محيط زيست هرمزگان - روزنامه ايران 25 فروردين 83
 [3] آلودگی دریا، دکتر نعمت ا... جعفر زاده حقیقی، مهندس محمد فرهنگ. آوای قلم. 1384

[4] Speight, J. G. 1991. The Chemistry and Technology of Petroleum. Marcel Dekker, New York..

*دکتر یدالله عبدالهی، پژوهشگر دانشکده فناوری نوین دانشگاه شیراز ،خلیج فارس

نوشتن دیدگاه