آینه جم:جزایر خلیج‌فارس به‌خصوص جزایر غیرمسکونی آن‌یکی از مهم‌ترین مناطق زادآوری پرندگان مهاجر ساحلی بوده که به‌واسطه قرار گرفتن در آب‌های کم‌عمق و سرشار از مواد غذایی خلیج‌فارس ارزش فزاینده‌ای یافته‌اند.
امروزه این زیستگاه‌ها که ازلحاظ اکولوژیک مناطق بسیار آسیب‌پذیری هستند به‌شدت در معرض تجاوزات انسانی، فشار توسعه و خطرات ناشی از آلودگی نفتی قرارگرفته‌اند، این جزایر به‌عنوان مهم‌ترین زیستگاه‌های پرندگان مهاجر از ده‌ها سال قبل تاکنون بی‌وقفه تغییریافته‌اند و رشد این تغییر در سال‌های اخیر بسیار سریع بوده است، جزایر خارگ، کیش، لاوان و سیری از جمله مناطقی هستند که امروزه دیگر ازلحاظ زیستگاهی و طبیعی جذابیت خاصی برای پرندگان ندارند و چه‌بسا در صورت ادامه این روند در جزایر باقیمانده نیز شاهد حوادث مشابه باشیم.
*لاکپشتهای دریایی
لاکپشتهای دریایی به‌عنوان گروهی از جانوران که معرف بخش قدیمی و متفاوت تنوع زیستی جهان به شمار می‌روند، محسوب می‌شوند، لاکپشتهای دریایی جزء موجوداتی با قدمت 200 میلیون ساله بوده که از آن زمان (عصر دایناسورها) تا حال توانسته‌اند با سازگاری‌هایی که با شرایط مختلف محیطی پیدا می‌کنند به زیست خود ادامه دهند، در طول قرن‌های 18 و 19 لاکپشتهای دریایی بسیار فراوان بودند و جمعیت آنها به میلیون‌ها عدد بالغ می‌شد، اما در چند سده گذشته قدرت حفظ تعداد و جمعیت آنها با شکار یا صید عمدی یا اتفاقی، تخریب زیستگاه‌ها و مناطق تخمگذاری و تغذیه‌ای و به‌خصوص در این اواخر با ایجاد آلودگی، سلب شده است.
متأسفانه در حال حاضر جمعیت‌های انگشت‌شماری از آنها مصون از تأثیر باقی‌مانده‌اند و بیشتر جمعیت‌های لاک‌پشتان دریایی به‌طورجدی رو به کاهش گذاشته و بسیاری نیز منقرض‌شده‌اند.
بر اساس گزارش‌های موجود از 5 گونه لاکپشت مشاهده‌شده در سواحل خلیج‌فارس تنها دو گونه لاکپشت عقابی و سبز در سواحل و جزایر منطقه تخم‌ریزی می‌کنند. اما گزارش‌های اخیر نشان می‌دهند که لاکپشت عقابی در حال حاضر تنها گونه‌ای است که در سواحل جزیره‌ای جنوب ایران به‌صورت گسترده‌تر تخمگذاری می‌کند.
در طول سواحل و جزایر مختلف استان بوشهر لاکپشت دریایی سبز Chelonia mydas و لاکپشت دریایی نوک‌عقابی Eretmochelys imbricata دیده می‌شوند ولی در جزایر مند لاک‌پشتان نوک‌عقابی به‌عنوان گونه غالب، لانه‌سازی و تخمگذاری می‌کنند و تخمگذاری گونه سبز به‌صورت موردی مشاهده‌شده است.
عمدتاً در استان بوشهر درگذشته سواحل خلیج نای بند، جزایر سه‌گانه منطقه مند (نخیلو، تهمادون و ام الگرم)، سواحل خور زیارت در شمال آن خور، اکثر سواحل ماسه‌ای غرب کوه مند، سواحل هلیله در جنوب شرقی، سواحل جزیره شیف، سواحل بینک در شمال بندر گناوه و جزایر خارک و خارکو محل تخمگذاری لاکپشتهای دریایی بوده است.ماده‌ها در فواصل چند سال یک‌بار لانه‌سازی کرده و به‌دفعات تخمگذاری می‌کنند و 100 عدد تخم می‌گذارند. بعد از 60-50 روز دوره رسیدگی تخم، نوزادان از تخم خارج‌شده و راهی دریا می‌شوند.
بچه لاک‌پشت‌ها معمولاً در طول بعدازظهر یا صبح زود که دمای هوا و سطح خاک کم می‌شود از زیر ماسه خارج می‌شوند و به‌جز موارد اندکی که به خاطر سبکی وزن و شکل زمین بر‌گردانده یا منحرف می‌شوند، شروع به حرکت به سمت دریا می‌کنند. در طول مدت کوتاه‌مسیر لانه تا دریا، طمعه شکارچیان متعددی مثل خرچنگ‌ها و پرندگان می‌شوند. نوزادان خیلی فعال بوده و به‌ندرت می‌ایستند.
حتی وقتی‌که وارد آب می‌شوند مستقیماً در جهات مختلف ساحل شنا می‌کنند، نوزادان و لاکپشتهای کمی بزرگ‌تر وابسته به توده‌های بزرگ علف‌های دریایی شناور در دریاهای آزاد یافت شده‌اند، در این محل‌ها آنها ظاهراً می‌توانند غذا و پناهگاه پیدا کنند، ادامه مرحله شناوری (Pelagic phase) هنوز شناخته‌نشده است، ابتدا چنین تصور می‌شد که این مرحله 2-1 ماه طول می‌کشد ولی در حال حاضر به نظر می‌رسد نیاز به سال‌های زیادی (به‌احتمال چند دهه) دارد، این لاکپشتهای جوان مناطقی را برای اقامت خود تعیین و در آنجا رشد و تغذیه می‌کنند.
با توجه به کاهش چشمگیر جمعیت‌های لاک‌پشتان دریایی مکان‌های تخم‌ریزی آنها در این مناطق اهمیت بسزایی دارد.
پرستوهای دریایی
پرستوهای دریایی خانواده مهمی از پرندگان آبزی هستند که زندگی اجتماعی داشته و به شکل کلنی و دسته‌جمعی در جمعیت‌های بالغ‌بر چند هزار قطعه‌ای زندگی می‌کنند، پرستوهای دریایی از جهت مورفولوژی با کاکایی‌ها تفاوت دارند، آنها کوچک‌ترند، بدنشان باریک و درازتر و دم دوشاخه است. پاها خیلی کوتاه‌اند با اشکال راه می‌روند در مقابل، پروازشان خاص و استادانه است برای صید ماهی درجا بال می‌زنند و با بال‌های نیمه‌بسته سر به پایین به داخل آب شیرجه می‌روند، بعضی از پرستوهای دریایی، قورباغه، سوسمار و حشره نیز صید می‌کنند و رنگ‌هایشان اغلب سفید، سیاه و خاکستری است.
پرستوهای دریایی منطقه خلیج‌فارس که اندمیک شمال غرب اقیانوس هند هستند به‌صورت کلنی در جزایر خلیج‌فارس زادآوری می‌کنند، نگاهی به منابع نشان می‌دهد که متأسفانه به‌واسطه از بین بردن زیستگاه و کاهش امنیت که به دنبال گسترش فعالیت‌های انسانی به‌ویژه نفتی و نظامی حادث‌شده است، این جزایر شرایط زیستگاهی خود را برای زادآوری این‌گونه پرندگان ازدست‌داده‌اند.
در این میان برخی از جزایر خوشبختانه با توجه به شرایط جغرافیایی و محیطی با چالش کمتری روبرو بوده‌اند، جزیره نخیلو در پارک ملی دیر- نخیلو استان بوشهر از مهم‌ترین این جزایر است که به‌عنوان یکی از مناطق زادآوری کلنی‌های پرستوهای دریایی است، این پرندگان در اواخر بهار و اوایل تابستان شروع به جوجه آوری می‌کنند، بررسی‌های میدانی نشان داد که چهار گونه پرستوی دریایی کاکلی کوچک، پرستو دریایی کاکلی بزرگ، پرستوی دریایی پشت تیره(دودی) و پرستوی دریایی گونه‌سفید در این جزیره تولیدمثل می‌کنند.
متوسط جمعیت این پرندگان در جزیره نخیلو در سرشماری‌های چند سال اخیر قریب به صد هزار قطعه برآورد شده است که با توجه به مساحت 34 هکتاری جزیره آن را به‌عنوان یکی از کانون‌های مهم جوجه آوری این پرندگان در خاورمیانه معرفی کرده است.
در حال حاضر علاوه بر این جزیره، جزیره خان نیز یکی از برجسته‌ترین جزایر منطقه است که بخصوص در موقعیت جزر چراگاه هزاران پرنده زمستان گذران بوده و قسمت کاملاً جزیره‌ای آن محل مناسبی جهت زادآورهای پرستوهای دریایی ازجمله کاکلی کوچک و بزرگ و همچنین تعدادی از پرستو دریایی خزری و پرستو دریایی نوک کلفت است، دو پرنده اخیر، در استان بوشهر صرفا در این جزیره جوجه آوری دارند، پرستوهای دریایی در مناطقی که پوشش گیاهی اندکی دارد بر روی ماسه تخم می‌گذارند، تخمگذاری آنها بیشتر در حاشیه‌های جزیره صورت می‌گیرد این عمل مصادف با تخمگذاری لاک‌پشتان دریایی (بخصوص لاکپشت نوک‌عقابی) در این جزیره نیز است، سروصدای زیاد این پرندگان به هنگام تخمگذاری و زادآوری بسیار جلب‌توجه‌‌کننده است، عدم وجود سکنه در جزایر و دشمنان طبیعی از قبیل شغال و خدنگ سبب شده است که این جزایر محل امنی برای تخمگذاری و جوجه‌آوری آنها باشد، تنها عاملی طبیعی که می‌توانند باعث کاهش و از بین رفتن تخم پرستوها در این جزیره شود انسان است، چون هیچ‌گونه پستانداری در جزیره زندگی نمی‌کند و یا خزنده‌ای که بتواند از تخم آنها تغذیه کند تابه‌حال از جزیره گزارش نشده است، لذا باتدبیر و چاره‌اندیشی مناسب می‌توان از تردد انسان به‌ویژه صیادان محلی در مکان‌های تخمگذاری هر دو گونه لاکپشت و پرستوهای دریایی جلوگیری کرد.
از مهم‌ترین و کلیدی‌ترین مناطق زیستی پرندگان به‌خصوص پرندگان مهاجر ساحلی منطقه زادآوری آنها است که به دلیل فقدان نواحی تغذیه و امنیت زیستگاهی جمعیت انبوهی از آنها به عرصه‌ها و باریکه‌های محدودی که مناسب می‌باشند، روی آورده و در آنها به‌صورت متراکم تجمع می‌یابند.
مناطق جوجه آوری پرندگان و دیگر وحوش به‌عنوان مناطق شاخص جهت کنترل روند پویایی جمعیت گونه‌ها محسوب شده و انعکاس‌دهنده شرایط مطلوب زیستگاهی هستند، ایران با دارا بودن 105 سایت و ناحیه مهم برای پرندگان بومی و مهاجر زمستان گذران و جوجه آور تابستانه رتبه اول را در منطقه داشته و بر این اساس مطالعه پیرامون مناطق کلیدی آن ازجمله جزایر خلیج‌فارس حائز اهمیت بوده و مطالعات جوجه آوری روی آنها میتواند برای شناسایی فاکتورهای مؤثر بر موقعیت تولید مثلی و تعیین روند جمعیتی و برنامه‌های حفاظتی و مدیریتی گونه‌های جوجه آور در طولانی‌مدت حائز اهمیت باشد.
جزایر چهارگانه منطقه حفاظت‌شده‌اند در استان بوشهر ازجمله این مناطق مهم است که همه‌ساله ده‌ها هزار پرنده مهاجر از انواع مختلف جهت تخمگذاری و جوجه آوری به آنها پناه می‌آورند، با وجود اینکه ارزش بالای این جزایر برای زادآوری پرندگان مهاجر و لاکپشتهای دریایی، متأسفانه تاکنون مطالعات بسیار ناچیزی در این مورد صورت گرفته و عدم آگاهی و شناخت کافی از جزایر، روند حفاظتی آنها را محدود کرده است.
استان بوشهر به دلیل دارا بودن زیستگاه‌های متفاوت، تنوع کم‌نظیری از گونه‌های گیاهی و جانوری را در خود جای‌داده، لذا جهت حفظ و حراست از این ذخایر ارزشمند قسمتی از اراضی این استان تحت حفاظت سازمان حفاظت محیط‌زیست قرارگرفته است.
مناطق تحت مدیریت سازمان در این استان شامل پارک ملی دریایی نای‌بند، پارک ملی دریایی دیر- نخیلو، پناهگاه حیات‌وحش خارگ، مناطق حفاظت‌شده حله و مند، اثر طبیعی ملی خارگو و اثر طبیعی ملی کوه نمک می‌باشند که با مساحتی در حدود 155 هزار هکتار، 6.5 درصد از سطح استان را پوشش می‌دهد.
منطقه حفاظت‌شده مند و پارک ملی دیر- نخیلو در مجاورت آن با مساحت مجموع بیش از 51 هزار هکتار منطقه‌ای شامل جلگه‌ای و کویری و دریایی است که در بخش بردخون از توابع دیر واقع‌شده و قسمت خشکی آن زیستگاه اصلی آهو در استان بوشهر به شمار می‌رود. این منطقه اولین بار از سال 1355 به‌عنوان منطقه شده تحت مدیریت اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان بوشهر قرارگرفته است.
در مرز غربی منطقه و در حاشیه سواحل خلیج‌فارس جزایری قرار دارند که به جزایر چهارگانه معروف هستند، این جزایر و آب‌های اطراف آنها که بخش قابل‌توجهی از این دو منطقه را تشکیل می‌دهند زیستگاه باارزشی جهت تخمگذاری و جوجه آوری پرندگان و لاکپشتهای دریایی محسوب می‌گردند، جزیره خان در محدوده منطقه حفاظت‌شده مند و جزایر سه‌گانه نخیلو، ام الگرم و تهمادون در محدوده پارک ملی دیر- نخیلو واقع هستند.
در چند سال گذشته اقدامات مناسبی ازجمله مطالعات مقطعی اکولوژیک و بیولوژیک این پرندگان و همچنین حلقه گذاری این پرندگان جهت تعیین مسیر مهاجرت و شناسایی ویژگی‌های زیستی آنها صورت گرفته است، لیکن مطالعات مستمر و بیشتر در خصوص این پرندگان و اعمال مقررات و راهبردهای اجرایی جهت به حداقل رسیدن چالش‌های کنونی حفاظت از آنها ضروری است.
ارزش حفاظتی لاکپشتهای دریایی
لاکپشت دریایی، از گونه‌های در معرض خطر انقراض محسوب می‌شوند، گونه درخطر معرض انقراض گونه‌ای است که در حال نابود شدن بوده و یا در صورت استمرار عوامل مخرب ادامه بقای آنها حداقل است، این تعریف کلیه گونه‌هایی که جمعیت آنها به حد بحرانی رسیده یا زیستگاه‌های آنها به‌طور بسیار شدید کاهش‌یافته است را شامل می‌شود، عوامل متعددی ازجمله تجارت بین‌المللی لاک و سایر فر‌آورده‌های حاصل از لاکپشت دریایی، مصارف بومی ازجمله صید جهت استفاده از گوشت، تخم و سایر اجزا و تخریب زیستگاه‌ها و سواحل محل تخمگذاری لاکپشتهای دریایی به‌خصوص لاکپشت دریایی عقابی باعث شده جمعیت آنها به‌شدت کاهش یابد به‌طوری‌که در حال حاضر لاکپشت دریایی عقابی دومین لاکپشت دریایی در معرض انقراض محسوب می‌گردد، حفظ نسل و تداوم بقای لاکپشتهای دریایی تنها از طریق اعمال مدیریت صحیح بر ذخایر آنها میسر است و مدیریت صحیح ذخایر نیز مستلزم جمع‌آوری اطلاعات دقیق و کافی در مورد وضعیت زیستی این جانوران است.
از عوامل بروز خطر انقراض لاکپشتهای دریایی، کندی چرخه حیات، موفقیت کم در زادآوری و سرعت عمل انسان در تخریب زیستگاه‌ها و صید آنها است، میزان بهره‌برداری انسان از لاکپشتهای دریایی بسیار بیشتر از قدرت تولیدمثلی آنها است. این عوامل به همراه تخریب سریع زیستگاه‌ها مهم‌ترین عامل نابودی لاکپشتهای دریایی را تشکیل می‌دهند و اگر قرار باشد که بقای دریایی استمرار داشته باشد، در این مورد باید چاره‌اندیشی شود، لاک‌پشتان دریایی به‌عنوان یکی از شاخص‌های سلامت اکوسیستم دریایی محسوب می‌شوند و جمعیت آنها درصورتی‌که تدابیر حفاظتی صورت نگیرد در سطح جهان در معرض خطر انقراض خواهد بود.
دو گونه لاکپشت عقابی لاکپشت سبز بزرگ که زندگی کاملاً دریایی دارند، در آب‌های گرم و نیمه‌گرم بیشتر نقاط جهان و ازجمله خلیج‌فارس و دریای عمان پراکنش دارند، هر دو گونه لاکپشت در فهرست IUCN و CITES جز گونه‌های تحت حفاظت اعلام‌شده‌اند، لاکپشت عقابی در فهرست IUCN به‌صورت CR (به‌طور بحرانی درخطر انقراض) گزارش‌شده و CITES (کنوانسیون تجارت گونه‌های درخطر انقراض جهانی) آن را در ضمیمه I قرار داده است، لاکپشت سبز نیز در فهرست IUCN به‌صورت NT یا در شرف تهدید و ضمیمه I در CITES طبقه‌بندی‌شده است، بنابراین تمرکز بیشتر بر وضعیت حفاظتی آنها با توجه به کاهش چشمگیر جمعیت‌های لاک‌پشتان دریایی در سال‌های أخیرو تخریب مکان‌های تخم‌ریزی آنها در این مناطق، اهمیت بسزایی دارد.
بررسی منابع نشان می‌دهد که لاک‌پشتان دریایی در دو سده پیش‌ازاین در همه آب‌های اقیانوس‌ها در جمعیت‌های میلیونی وجود داشته‌اند اما تعداد آنها در اثر صید بی‌رویه، تخریب زیستگاه‌های نسل آوری و آلودگی‌های دریاها به‌شدت رو به کاهش گذاشته است، تمام لاکپشتهای دریایی از ارزش تجاری بالایی برخوردارند، لاکپشت سبز به خاطر گوشت و لاکپشت عقابی به خاطر لاک شفاف مورد صید بی‌رویه قرار می‌گیرند اما اهمیت آنها در میان کشورها و در سطح محلی به‌شدت متغییر است، در برخی مناطق تخم آنها نیز مورداستفاده مردم محلی قرار می‌گیرد و از عوامل مهم تأثیرگذار در کاهش جمعیت آنها است، نوزادان آنها در مرحله خروج از تخم و بازگشت به دریا تلفات زیادی از طریق صیادان و فعالیت‌های صیادی مانند تورهای صیادی را متحمل می‌شوند، دوره تولیدمثلی لاکپشتهای دریایی به‌گونه‌ای است که مدت‌زمان زیادی طول می‌کشد تا یک فرد جدید و بالغ به جمعیت موجود اضافه شود.
به نظر می‌رسد ایجاد یک مکان مناسب برای ادامه و تدوام تخمگذاری لاک‌پشتان دریایی در این جزایر با توجه به اینکه خالی از سکنه هستند و سایر دشمنان طبیعی آن مثل شغال و موش‌خرما در این جزیره زندگی نمی‌کنند، میتواند کمک قابل‌توجهی به حفاظت از نسل این‌گونه کند، دماغه جنوبی این جزایر با مشخصات خاصی که دارد برای این مکان بسیار مناسب به نظر می‌رسد، گسترش بخش ماسه‌ای و فنس‌کشی برای ممانعت از تردد ماهیگیران و صیادهای محلی به این بخش بسیار ضروری است، چراکه با توجه به سطح ماسه‌ای قابل‌توجه آن و دید مناسب دماغه به هنگام شب بسیاری از صیادان در این دماغه به استراحت می‌پردازند، همین امر سبب شده است که بسیاری از لاک‌پشتان که برای تخم‌ریزی به ساحل می‌آیند منصرف شده و برگردند.
جالب‌توجه است بدانیم که لاک‌پشتان دریایی حدود سه هزار کیلومتر بین مناطق زادآوری و تغذیه را طی سفری پرماجرا و حیرت‌آور طی می‌کنند، شروع تخمگذاری ماده‌ها بین 30 تا 50 سالگی است و فاصله زمانی بین دو نوبت تخمگذاری 2 تا 4 سال است. تخمگذاری تا 70 سالگی ادامه می‌یابد، از هر 10 نوزاد 2تا3 لاکپشت شانس رسیدن به سن بلوغ را پیدا می‌کنند.
عوامل تهدیدکننده لاک‌پشتان دریایی ـ فعالیت‌های صید و صیادی ـ زباله‌های موجود در سواحل و دریا ـ جمع‌آوری تخم‌ها جهت تغذیه ـ تلف شدن و صید بچه لاک‌پشتان ـ تخریب زیستگاه‌ها ـ تردد انسان در سواحل و دریا ـ آلودگی‌های شیمیایی و نفتی، ـ فعالیت‌های نظامی ـ شکار جهت تغذیه از گوشت لاک‌پشتان ـ تهیه، محصولات زینتی از لاک لاک‌پشتان دریایی ـ بیماری‌ها است، ازاین‌رو حفاظت آنها امروزه بیشتر بر روی مناطق تخمگذاری متمرکزشده است، اما استراتژی نوین حفاظت و مدیریت لاک‌پشتان دریایی در صورت تداوم این شیوه کاهش جمعیت آنها هیچ‌گونه شانسی را برای بقا این گونه‌ها پیش‌بینی نمی‌کند، این استراتژی که به‌وسیله اعضاء گروه متخصصین لاک‌پشتان دریایی و برخی از اعضاء کمیسیون بقاء گونه‌های اتحادیه جهانی حفاظت منابع طبیعی تدوین‌شده است.
خوشبختانه طی دهه گذشته ضمن علامت‌گذاری تعداد زیادی از لاک‌پشتان نوک‌عقابی در جزایر منطقه مند، مطالعاتی بر روی مشخصات لانه‌گزینی آنها در این جزایر و همچنین اجرای طرح هچری سایت جهت انتقال لانه‌های در معرض آسیب توسط جزر و مد به نقاط امن‌تر انجام‌شده است، بااین‌وجود ضروری است مطالعات و اقدامات بیشتری جهت حفاظت ازاین‌گونه مهم زیستی صورت گیرد.
1
