آینه جم؛مجتبی امیری اندی-دانشجوی دکتری علوم سیاسی: بررسي واكنش سياسي مردم ايران بويژه درانتخابات همواره علل گوناگوني داشته از جمله شرايط سياسي سالهاي ابتدايي انقلاب، وقوع جنگ و مشكلات اقتصادي بعد از جنگ، عدم تمايل مردم به بيان مطالبات سياسي خود و اعتماد بالاي مردم به مسئولان و علل زياد ديگر، موجب شد نگاه مردم به انتخابات، نگاه چندان سیاسی نباشد در اين دوران وجود دشمنان مشترك براي همه ايرانيان نوعي همبستگي و مسئوليت پذيري را در ميان آنان ايجاد كرد و موجب حضور قوي در همه عرصه ها شد يكي از اين عرصه ها انتخابات بود در اين دوران رفتار انتخاباتي مردم، نه تحت تأثير احزاب بلكه بيشتر، زاده شرايط اجتماعي اقتصادي آن دوران بود و ملاك و معيار ارزيابي نامزدهاي انتخاباتي براي مردم، داشتن سوابق مبارزاتي در قبل از انقلاب اسلامي و نزديكي و ارادات به امام خميني بود. وجود اين معيارها تا پايان جنگ تأثير اصلي در نتيجه انتخابات داشته است در سالهاي اخير بدليل شرايط نوين اجتماعي كه در ايران بوجود آمد موجب ظاهر شدن مطالبات سياسي جديد و در قالب آراء انتخاباتي شد از جمله اين تحولات عبارتند از:
- تحولات جمعيتي
- افزايش نسبت شهرنشيني
- افزايش باسوادي
- تحول درحوزه رسانه هاي ارتباطي
- تحولات گسترده اقتصادي
- تحولات امنيتي منطقه
مجموعه اين عوامل بعد از جنگ موجب ظهور مطالبات سياسي جديد در قالب آراي انتخاباتي در مردم شد، علل ترجيحات رأي دهي مردم، وضعيت اقشار مختلف بهنگام انتخابات و عوامل اجتماعي موثر بر نحوه شكل گيري تصميم آنها به انتخاب كانديداي مورد نظرشان، را می توان بدین صورت طبقه بندي كرد:
1-از ديد عده اي از محققان برخي ويژگيهاي دروني و اخلاقي مردم ايران در تعيين رفتار انتخاباتي آنها سهيم است. يكي از اين ويژگيها، تصميم گيري در لحظات پاياني است. گويا ما هميشه در انتظار اتفاق ناگهاني هستيم. ويژگي ديگر روحيه تقيه و پنهانكاري ايرانيان است. برخي تحليلگران پنهانكاري ايرانيان را بدين علت مي دانند كه اين ملت همواره در طول تاريخ براي بيان عقايد خود تحت فشار بوده اند. چنين جامعه اي از شفافيت و صريح سخن گفتن بسوي كنايه مي رود.
2- به نظر عده اي ديگر از تحليلگران آراي مردم در هر موردي به شكلي در نقد وضعيت موجود بوده است و ويژگيهايي كه به اخلاق ايرانيها نسبت داده مي شود وجود خارجي ندارد. آنها رفتار سياسي مردم را ناشي از چگونگي برخورد دولت مردان با خواسته هاي مردم يا در مخالفت مردم با وضع موجود مي دانند. اگركانديدايي بتواند خواسته ها و مشكلات واقعي مردم را در هنگام انتخابات شناسايي نمايد و در تبليغات انتخاباتي وعده رفع آنها را بدهد چرخش آراي مردم به سمت وي خواهد بود. بعد از مدتي در صورت ناكارآمدي جريان منتخب از وي نااميد شده و به سمت گروه يا شخصيتي ديگر با برنامه هاي تبليغاتي ديگر مي روند. بنابراين مردم ايران كاملأ واقعگرايانه تصميم مي گيرند و رفتار آنها غيرقابل پيش بيني نيست.
-3 برخي كارشناسان معتقدند رفتار انتخاباتي مردم ايران متأثر از دين و مذهب است و مركز ثقل آراي مردم به سمت جريانهايي است كه دينداري را با خرد ورزي و اعتدال و مصالح و ويژگيهاي امروز جامعه همراه مي كند. بنابراين هر جرياني كه ارزشها و گرايشهاي ديني در آن كمرنگ باشد بخشي از حمايت مردمي را از دست مي دهد.
-4 برخي ديگر كارشناسان بيان مي كنند كه رفتار انتخاباتي مردم در فضايي قابل بررسي است كه انتخابات كاملأ آزادانه و استاندارد انجام شود، جريانهاي سياسي حضوري قوي داشته باشند، كانديداهاي رد صلاحيت نشوند و همه آنها فرصت تبليغاتي برابري داشته باشند. اما وقتي مي بينند محدوديت هايي وجود دارد، مدام رفتار انتخاباتي خود را تغيير مي دهند. بنابراين داشتن احساس مفيد بودن رأي آنها، انگيزه زيادي براي حضورشان در انتخابات فراهم مي كند.
-5 برخي ديگر معتقدند، عدم وجود نهادهاي قدرتمند براي جهت دهي به رفتار انتخاباتي مردم موجب شده، فرهنگ مشاركت سياسي در جامعه نهادينه نشود. در اينصورت متغيرهاي ديگر مانند تبليغات يا عوام فريبي جايش را مي گيرد و آراء سرگردان مردم را شكار مي كند. به اعتقاد اين عده نبود فرهنگ مشاركتي در ايران ريشه در قوم گرايي تاريخي ايرانيها دارد. وجود اقوام و طوايف مختلف كه براي بقاي خودشان مدام با هم درگير بوده و هر كدام حوزه جغرافيايي را در اختيار داشتند موجب شد حتي با ورود جهان بيني ها و الگوهاي سياسي غربي، بدليل كوچكتر شدن وسعت ايران، اين ويژگي تشديد نيز شود.
-6 عامل ديگر تأثير تبليغات در جلب آراء مردم است. مردم ايران نوعي نگرش عاطفي به مسائل دارند. گاه عاطفه و احساس مقدم و موثر بر عقل عمل كرده و تحت تأثير تبليغات مقطعي به سمت جناح خاصي متمايل مي شوند البته گاهي هم تبليغات نتيجه عكس مي دهد و كانديدايي كه بيشترين تبليغات را دارد به دلايلي آراء کمتری بدست میآورد.
-7 گاه رأي دادن يك رفتاري منفعلانه و هوشيارانه براي بقا در جامعه اي است كه رفتارهاي سياسي در آن كنترل مي شود و با محروميت شغلي و امكاناتي رابطه دارد در جوامع غربي كه افراد براي بيان نظراتشان محدوديتي ندارند پيش بيني رفتار آسانتر از جوامع شرقي است. اما در جامعه ايراني بدليل نگراني افراد از ابراز نظراتشان، نظرات پنهان باقي مي ماند و چندان قابل پيش بيني نمي شود.
-8 برخي معتقدند بدليل فقر اطلاعات در مورد انتخابات و ابعاد آن رفتارهاي معلّق در بين ايرانيان بسيار زياد است، زيرا فرد نه از حقوق خود در انتخابات آگاه است و نه بازيگران انتخاباتي را مي شناسد و هميشه در تلاش است در لحظات پاياني اطلاعاتي كسب كند. در اين شرايط مكانيسم هايي هستندكه با دادن اطلاعات نه چندان صحيح اين خلأ اطلاعاتي را پر مي كنند گاهي نيز فقط با صرف مهرخوردن شناسنامه ها در انتخابات شركت مي كنند و معمولاً آراء باطله به صندوق مي ريزند يا به خيل كساني مي پيوندند كه از پا صندوقي ها براي رأي دادن كمك مي خواهند.
مجموعه اين ويژگيها نوعي پيش بيني ناپذيري و غافلگيري را بعنوان خصلتي هميشگي در رفتار رأي دهندگان ايراني نهادينه كرده است. اين پيش بيني ناپذيري در دنياي مدرن كه همه چيز در قالب برنامه ريزي و پيش بيني چند ساله قابل تصور است در حقيقت نقص بزرگي است زيرا در جوامعي رفتارها غيرقابل پيش بيني مي شود كه بنيان هاي رفتاري آن جامعه پيچيده، بشدت دروني و پنهان باشد. در هر صورت هر گونه اشتباهي در ارزيابي رفتار انتخاباتي مردم ايران نشانگر عدم شناخت كافي روشنفكران و فعالان سياسي از جامعه ايران و اختلاف فرهنگ سياسي نخبگان حاكم و توده مردم است. فشارهاي اقتصادي، بحرانهاي اجتماعي و سياسي، فقر و بيكاري، توسعه نابرابريهاي اجتماعي، رانت خواري و پيدايش نوعي اقتصاد زيرزميني در سالهاي اخير موجب برداشتهايي مختلف در بين مردم شده است بايد با رفع اين مسائل، ارزشهاي سياسي مشترك ميان نخبگان حاكم وتوده ها پديدآورد، تا راه براي درك متقابل حاكمان و توده ها فراهم آيد بنابراين كليه فشارهاي سياسي تبليغي اعتقادي جهت انطباق رأي مردم با خواست حاكميت تنها زماني امكان پذير است كه مردم قلباً آنرا بپذيرند در غير اينصورت در ظاهر سخني خواهند گفت و در پنهان و هنگام رأي دادن بگونه اي ديگرعمل خواهند کرد.
